طرحواره ایثار چیست؛ از کجا بفهمیم آن را داریم | تست و درمان

بسیاری از ما فکر می کنیم هرچه بیشتر برای دیگران فداکاری کنیم، انسان بهتری هستیم. اما گاهی این رفتار از مرز تعادل خارج میشود و تبدیل به الگویی ناسالم در بین انواع طرحواره به نام طرحواره ایثار می گردد. در چنین حالتی فرد همیشه نیازهای دیگران را در اولویت قرار می دهد و خودش را فراموش می کند. شاید در نگاه اول این رفتار مهربانانه به نظر برسد، اما در طولانی مدت باعث خستگی روحی، احساس نارضایتی و حتی مشکلات جدی در روابط می شود.

اگر می خواهید بدانید دقیقا طرحواره ایثار چیست، چه نشانه هایی دارد و چگونه میتوان آن را درمان کرد، پیشنهاد می کنیم ادامه این مقاله را از دست ندهید.

طرحواره ایثار چیست؟

طرحواره ایثار الگویی ناسازگار در شیوه زندگی و روابط است که باعث میشود فرد نیازهای شخصی خود را نادیده بگیرد تا دیگران احساس رضایت و آرامش داشته باشند. کسانی که این طرحواره را تجربه میکنند معمولا احساس میکنند مسئول خوشبختی اطرافیانشان هستند و اگر توجه و حمایت خود را دریغ کنند به نوعی باعث رنجش یا آسیب دیگران خواهند شد. این طرز فکر اغلب در دوران کودکی شکل میگیرد. زمانی که کودک در محیطی رشد میکند که ارزش او وابسته به مراقبت از دیگران یا فداکاری برای اعضای خانواده بوده است. نتیجه چنین الگویی این است که فرد در بزرگسالی نیز دائما خود را موظف به کمک کردن می بیند و حتی در شرایطی که نیازهای خودش برآورده نشده است باز هم در خدمت دیگران قرار می گیرد.

نشانه های طرحواره ایثار

• نادیده گرفتن نیازها و خواسته های شخصی برای راضی کردن دیگران
• احساس گناه یا اضطراب شدید هنگام گفتن “نه”
• پذیرش مسئولیت های سنگین حتی در زمان خستگی و فرسودگی
• جذب شدن به روابطی که در آن نقش مراقب یا حامی داشته باشند
• بروز خشم فروخورده یا دلخوری پنهان به دلیل نادیده گرفته شدن نیازهای خود
• اولویت دادن دائمی به احساسات دیگران به جای توجه به احساسات شخصی

برای مطالعه بیشتر: علت تلخی دهان

طرحواره ایثار در رابطه

در روابط عاطفی و خانوادگی، افراد با طرحواره ایثار بیشتر از حد معمول خود را وقف شریک زندگی یا اعضای خانواده میکنند. آنها نیازهای طرف مقابل را بر همه چیز مقدم میدانند و حتی مرزهای شخصی خود را زیر پا میگذارند تا رضایت دیگری تامین شود. این موضوع اگرچه در ابتدا ممکن است نشانه محبت به نظر برسد، اما در طول زمان تعادل رابطه را بر هم می زند.

طرف مقابل ممکن است به این رفتار عادت کند و انتظار داشته باشد همیشه در مرکز توجه باشد. از طرفی فرد ایثارگر به مرور زمان احساس خستگی و نارضایتی میکند چون نیازهای خودش دیده نمی شود. این چرخه ناسالم میتواند به دلزدگی، اختلاف یا حتی پایان رابطه منجر شود.

برای مطالعه بیشتر: طرحواره نقص و شرم

تفاوت طرحواره ایثار و اطاعت

ایثار و اطاعت هر دو باعث می شوند فرد نیازهای خودش را فدا کند، اما ریشه و انگیزه این دو طرحواره با هم تفاوت اساسی دارند. در طرحواره ایثار، فرد به دلیل احساس مسئولیت و دلسوزی افراطی چنین رفتاری نشان می دهد. او باور دارد که دیگران به کمکش نیاز دارند و اگر بی توجهی کند باعث آسیب خواهد شد.

در مقابل، در طرحواره اطاعت یا همان مهرطلبی، انگیزه اصلی ترس از طرد شدن و نیاز به تایید است. فرد مطیع تسلیم خواسته دیگران میشود چون میترسد در صورت مخالفت، محبت یا توجه آن ها را از دست بدهد. به بیان ساده، ایثار بیشتر از حس مسئولیت و همدلی افراطی سرچشمه می گیرد، اما اطاعت از ترس و نیاز شدید به پذیرش دیگران نشات می گیرد.

از کجا بفهمیم طرحواره ایثار را داریم؟

شناخت طرحواره ایثار معمولا از طریق بررسی الگوهای رفتاری و واکنش های هیجانی امکان پذیر است. اگر فرد به طور مداوم احساس کند وظیفه اصلی او خوشحال کردن دیگران است، حتی در مواقعی که نیازهای خودش برآورده نشده، احتمال زیادی وجود دارد که این طرحواره را داشته باشد. نشانه های دیگری مانند ناتوانی در گفتن “نه”، احساس گناه در زمان بی توجهی به خواسته های اطرافیان، خستگی ناشی از مسئولیت های متعدد و تجربه خشم فروخورده نیز از علائم اصلی هستند. به زبان ساده، اگر بخش بزرگی از انرژی روانی فرد صرف دیگران شود و خودش را در اولویت قرار ندهد، میتوان گفت که الگوی ایثار در او فعال است.

برای مطالعه بیشتر: طرحواره محرومیت هیجانی

تست طرحواره ایثار چطور است؟

برای تشخیص دقیق تر این طرحواره، پرسشنامه ها و تست های معتبر روانشناختی وجود دارد که توسط متخصصان طرحواره درمانی طراحی شده اند. در این تست ها مجموعه ای از سوالات مطرح میشود که به بررسی نحوه رفتار فرد در موقعیت های مختلف می پردازد. مثلا سوالاتی مانند:

• آیا معمولا نیازهای دیگران را به نیازهای خود ترجیح میدهید؟
• وقتی به کسی “نه” میگویید احساس گناه میکنید؟
• آیا اغلب احساس میکنید از شما سوءاستفاده میشود؟
• آیا به سختی می توانید به نیازهای شخصی خود توجه کنید؟

پاسخ به چنین سوالاتی میزان شدت طرحواره ایثار را مشخص میکند. این تست ها به فرد کمک میکنند آگاه شود چه اندازه درگیر این الگو است و در صورت نیاز برای درمان به روانشناس مراجعه کند. البته باید توجه داشت که تست صرفا ابزار کمکی است و تشخیص قطعی تنها توسط متخصص امکان پذیر است.

چگونه طرحواره ایثار را درمان کنیم؟

درمان طرحواره ایثار نیازمند تمرین و تغییر تدریجی سبک زندگی است. اگرچه مراجعه به روانشناس می‌تواند بسیار موثر باشد، اما راهکارهای خانگی و تمرین های ساده هم به فرد کمک میکنند تا کم کم از این الگو فاصله بگیرد و تعادل بیشتری در روابط خود ایجاد کند. در ادامه شش روش کاربردی برای مدیریت و درمان این طرحواره معرفی می ‌کنیم:

۱. تمرین گفتن “نه”

یکی از مهمترین تمرین ها یاد گرفتن نه گفتن بدون احساس گناه است. ابتدا از موقعیت های کوچک شروع کنید؛ مثلا اگر دوستی از شما خواست کاری انجام دهید که وقت یا انرژی کافی برای آن ندارید، مودبانه رد کنید. تکرار این رفتار باعث میشود کم کم مرزهای خود را حفظ کنید.

۲. نوشتن نیازهای شخصی

هر روز زمانی را اختصاص دهید و نیازها، خواسته ها و علایق شخصی خود را بنویسید. این کار به شما کمک میکند بهتر بفهمید چه چیزهایی برایتان مهم است و کمتر آنها را فدای دیگران کنید.

۳. تمرکز بر مراقبت از خود

زمانی که مدام برای دیگران وقت میگذارید، انرژی خودتان کاهش پیدا میکند. برای همین باید مراقبت از خود را در اولویت قرار دهید. خواب کافی، تغذیه مناسب، ورزش و حتی زمان استراحت شخصی از جمله مواردی هستند که نباید نادیده گرفته شوند.

۴. تمرین خودگویی مثبت

افراد ایثارگر معمولا در ذهنشان جملاتی مثل “اگر کمک نکنم آدم بدی هستم” یا “باید همیشه مراقب بقیه باشم” تکرار میشود. سعی کنید این افکار را تغییر دهید و جملاتی مثل “من هم حق دارم به خودم توجه کنم” یا “نه گفتن به معنی بی مهری نیست” را جایگزین کنید.

۵. ایجاد تعادل در روابط

برای اینکه احساس خستگی نکنید، بهتر است در روابط خود به دنبال تعادل باشید. یعنی به همان اندازه که برای دیگران وقت و انرژی میگذارید، از آنها هم بخواهید به شما توجه کنند. این موضوع به مرور باعث می شود رابطه متوازن تر شود.

۶. تمرین لذت بردن از فعالیت های شخصی

فعالیت هایی را پیدا کنید که فقط برای خودتان لذت بخش هستند؛ مثل خواندن کتاب، پیاده روی، نقاشی یا هر سرگرمی دیگری. با انجام این کارها به خودتان یادآوری می کنید که ارزش و شادی شما تنها وابسته به کمک کردن به دیگران نیست.

سخن آخر

طرحواره ایثار در ظاهر شبیه یک ویژگی مثبت است اما وقتی از حد تعادل خارج شود می ‌تواند باعث فرسودگی روحی، خشم پنهان و نارضایتی از روابط شود. شناخت نشانه ها و تمرین راهکارهای خانگی مثل نه گفتن، مراقبت از خود و ایجاد تعادل در روابط اولین قدم برای مدیریت این الگو است.

با این حال بسیاری از افراد برای رهایی کامل از این طرحواره نیاز به حمایت حرفه ای دارند. اگر احساس می کنید ایثار بیش از حد زندگی شما را تحت تاثیر قرار داده، مشاوره با یک روانشناس می ‌تواند کمک بزرگی باشد. در سایت تخفیفان امکان دسترسی به مراکز روانشناسی مشاوره تهران وجود دارد که علاوه بر ارائه خدمات تخصصی، با تخفیف های ویژه همراه هستند. استفاده از این خدمات فرصتی است تا با هزینه کمتر از سلامت روان خود حمایت کنید و مسیر تغییر را با آرامش بیشتری طی کنید.

سوالات متداول

آیا ایثار همیشه منفی است؟

خیر، ایثار در حد تعادل رفتاری مثبت و ارزشمند است. مشکل زمانی به وجود می ‌آید که فرد نیازهای خودش را کاملا فراموش کند و زندگی ‌اش صرفا در خدمت دیگران باشد.

آیا طرحواره ایثار با مهرطلبی یکی است؟

خیر، این دو متفاوت هستند. ایثار بیشتر از حس مسئولیت و دلسوزی افراطی ناشی می شود، اما مهرطلبی یا اطاعت بیشتر به ترس از طرد شدن و نیاز به تایید دیگران مربوط است.

آیا میتوان طرحواره ایثار را بدون مراجعه به روانشناس درمان کرد؟

تا حدی بله. با تمرین هایی مثل نه گفتن، نوشتن نیازهای شخصی و مراقبت از خود میتوان شدت این طرحواره را کاهش داد. اما برای درمان عمیق تر، مراجعه به روانشناس توصیه میشود.

چه کسانی بیشتر درگیر طرحواره ایثار میشوند؟

معمولا کسانی که در کودکی یاد گرفته‌اند ارزش آنها در گرو فداکاری و مراقبت از دیگران است. این افراد در بزرگسالی هم احساس میکنند تنها زمانی پذیرفته میشوند که نیازهای اطرافیان را مقدم بر خود بدانند.